شیوه‌نامه مراقبت موقت از کودکان و نوجوانان بی‌سرپرست و بدسرپرست
مصوب 1402/05/25 وزیر دادگستری و رئیس مرجع ملی حقوق کودک
مقدمه:
در اجرای ماده 13 الحاقی به آیین‌نامه اجرایی قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی‌سرپرست و بدسرپرست مصوب 1402/01/20 هیئت وزیران و به منظور تعیین ضوابط و فرآیندهای مربوط به احراز صلاحیت موسسات مراقبت خانواده محور و خانواده‌های داوطلب، نحوه سپردن کودک و نوجوان به خانواده واجد شرایط، تعیین اصول و استانداردهای مراقبت و نظارت بر نحوه عملکرد موسسات و مراقبت در خانواده، «شیوه‌نامه مراقبت موقت از کودکان و نوجوانان بی‌سرپرست و بدسرپرست » به شرح زیر ابلاغ می‌شود:
اصطلاحات و عبارات به کار رفته در این شیوه‌نامه به شرح زیر تعریف می‌شود:
1- قانون: قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی‌سرپرست و بدسرپرست مصوب 1392/08/06
2- آیین‌نامه اجرایی: آیین‌نامه اجرایی قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی‌سرپرست و بدسرپرست مصوب 1394/04/20 با اصلاحات بعدی
3- سازمان: سازمان بهزیستی کشور
4- بهزیستی استان: اداره کل بهزیستی استان
5 - بهزیستی شهرستان: اداره بهزیستی شهرستان
6 - موسسه: شخص حقوقی اعم از مرکز، انجمن یا موسسه که در اجرای ماده 36 قانون، دارای پروانه تأسیس از سازمان بوده و موضوع فعالیت آن حمایت و مراقبت از کودکان و نوجوانان بی‌سرپرست و بدسرپرست می‌باشد.
7- موسسه مراقبتی: موسسه‌ای که طبق ماده 36 قانون، با مجوز سازمان تأسیس و عهده‌دار نگهداری شبانه‌روزی کودکان و نوجوانان بی‌سرپرست و بدسرپرست با تفکیک جنس، سن یا وضعیت سلامت در محیط مشترک می‌باشد.
8 - موسسه مراقبت خانواده محور: موسسه‌ای که طبق ماده 36 قانون، با مجوز سازمان تأسیس و مدیریت و نظارت بر نگهداری و مراقبت از کودکان و نوجوانان بی‌سرپرست و بدسرپرست را در خانواده‌ها بر عهده دارد.
9 - کودک و نوجوان: هر فرد تا 18 سال تمام شمسی موضوع بندهای الف، ب، ج و د ماده 8 قانون.
10 - کودک و نوجوان دارای شرایط ویژه: کودک و نوجوانی که به جهت داشتن معلولیت، ابتلا به بیماریهای نیازمند پیگیری درمان که هر سال از سوی سازمان تعیین میشوند، بروز حادثه یا آسیب برای وی، سابقه مصرف مواد اعتیادآور یا موارد خاص دیگر با تشخیص کارگروه استان، در شرایط ویژه قرار گرفته و نیازمند خدمات ویژه حمایتی است.
11- خانواده زیستی: پدر و مادری که کودک و نوجوان از آنان متولد شدهاست؛ اعم از این که از نظر ژنتیکی به آنان منسوب باشد یا حاصل لقاح مصنوعی موضوع قانون نحوه اهدای جنین به زوجین نابارور مصوّب 1382/04/29 باشد. جد پدری یا وصی منصوب از ناحیه ولی قهری در مواردی که به موجب قانون، جایگزین پدر یا والدین میشوند، در حکم خانواده زیستی هستند.
12- خانواده میزبان: خانوادهای که کودک و نوجوان را بهزیستی رأساً یا از طریق موسسه مراقبت خانواده محور و در قالب مراقبت موقت به آن می‌سپارد.
13 - خانواده جایگزین: خانوادهای که کودک و نوجوان با تصمیم دادگاه صالح، در قالب سرپرستی (فرزندخواندگی)، قیمومت یا امین موقت به آن سپرده می‌شود.
14- مرکز نگهداری: مرکز دولتی یا غیردولتی تحت نظارت بهزیستی مانند مرکز مداخله در بحران، مرکز شبه خانواده، مرکز توانبخشی و خانه سلامت که کودکان و نوجوانان به تفکیک جنس، سن و یا وضعیت سلامت تا زمان بازپیوند، سپردن به خانواده میزبان، یا واگذاری به خانواده جایگزین در آن نگهداری میشوند.
15- مراقبت موقت: نگهداری و پرورش کودک و نوجوان در خانواده میزبان از زمان سپرده شدن تا بازپیوند یا واگذاری به خانواده دیگر یا سپردن به مرکز نگهداری.
16- راهنمای مراقبت: مجموعه مدوّن و جامع از اصول، استانداردها و اقدامات لازم برای تربیت و توانمندسازی کودک و نوجوان که توسط سازمان بهزیستی تدوین و منتشر شده است.
17- برنامه مراقبت: برنامه‌ای که بر اساس راهنمای مراقبت با توجه به نیازهای فردی هر کودک و نوجوان حسب مورد توسط کارشناس بهزیستی یا مددکار اجتماعی موسسه مراقبت خانواده محور و با همکاری خانواده میزبان تهیه می‌شود.
18- بازپیوند: فرایند بازگرداندن کودک و نوجوان تحت مراقبت موقت به خانواده زیستی.
19 - کارگروه استان: کارگروه مراقبت ازکودکان و نوجوانان در اداره کل بهزیستی استان که به ریاست مدیرکل استان، دبیری معاون سلامت اجتماعی استان و عضویت کارشناس مسئول مراقبت فرزندان در خانواده جایگزین و فرزندخواندگی، کارشناس مسئول مراقبت و توانمندسازی کودک و نوجوان در مراکز نگهداری و فرزندان مستقل، کارشناس حقوقی، رئیس اداره حراست استان و حسب مورد سایر اشخاص حقیقی و حقوقی مرتبط تشکیل می‌شود.
20- کارگروه شهرستان: کارگروه مراقبت از کودکان و نوجوانان در اداره بهزیستی شهرستان که از رئیس اداره بهزیستی شهرستان، معاون اجتماعی یا کارشناس مسئول امور اجتماعی و کارشناس امور اجتماعی تشکیل می‌شود.
تمامی کودکان و نوجوانان تا 18 سال تمام شمسی موضوع ماده 8 قانون که به تصمیم مرجع قضایی صالح، نگهداری آنان به بهزیستی سپرده شده است، مشمول این شیوه‌نامه می‌باشند.
هدف از مراقبت موقت، تأمین شرایط بهتر برای رشد و تربیت کودک و نوجوان در خانواده و بهبود فرایند بازپیوند یا واگذاری سرپرستی وی به خانواده جایگزین می‌باشد.
در راستای اصل عدم تبعیض نسبت به کودک و نوجوان، رعایت موارد زیر الزامی است:
1- تمامی کودکان و نوجوانان باید خدمات برابر و بدون تبعیض ناروا از حیث جنس، رنگ، نژاد، زبان، مذهب، سلامت، ملیت، قومیت، وضعیت خانوادگی و نظایر آن دریافت کنند.
2- کودکان و نوجوانان برای تشخیص نابرابری‌هایی که منجر به افزایش آسیب‌پذیری آنان و کاهش دسترسی به فرصت‌های برابر می‌شود و اتخاذ موضع مناسب در برابر آنها، باید آموزش ببینند.
3- کودکان و نوجوانانی که به جهت شرایط ویژه، از خدمات و فرصت‌ها محروم شده‌اند، باید مورد حمایت ویژه قرار گیرند تا در موقعیت برابر با دیگر کودکان و نوجوانان قرار گیرند.
در راستای اصل مصالح عالیه کودک و نوجوان، رعایت موارد زیر الزامی است:
1- آثار و پیامدهای تصمیمات و مداخلات تخصصی بر سرنوشت کودک و نوجوان و وضعیت وی در نظر گرفته شده و به گونهای تصمیمگیری شود که دارای کمترین عواقب منفی بر وضعیت کودک و نوجوان باشد.
2- تفاهم، تعامل و همکاری نزدیک با سایر متخصصان در بهزیستی و کارشناسان و مددکاران سایر دستگاههای اجرایی و نهادهای مردمی و موسسات، جهت اتخاذ بهترین تصمیم برای کودک و نوجوان وجود داشته باشد.
3- در انتخاب خدمات حمایتی، هماهنگی و همسویی و عدم تناقض آنها مورد توجه باشد.
4- احترام به استقلال دیدگاهها و خواستههای کودک و نوجوان و ایجاد توازن بین آنها و مصالح عالیه وی الزامی است.
5 - اولویت بخشی به مصالح عالیه کودک و نوجوان، باید در حد مقدور با جلب نظر کودک و نوجوان و یا توجیه وی صورت پذیرد.
در راستای اصل توجه به رشد و تکامل کودک و نوجوان، رعایت موارد زیر الزامی است:
1- سطح رشد و تکامل کودک و نوجوان از حیث جسمی، عقلی، شناختی، رفتاری، اخلاقی، عاطفی و اجتماعی برای دریافت و درک اطلاعات مربوط به مراقبتها و فهم فواید و عواقب آن، انتخاب و تصمیمگیری آگاهانه و داوطلبانه در مورد نوع مراقبت و مداخله بررسی، احراز و به رسمیت شناخته شود.
2 - هرگونه مراقبت و مداخله، ارائه اطلاعات و خدمات و کسب رضایت کودک و نوجوان با سطح رشد و تکامل وی مناسب سازی شود.
3- زمینه رشد و تکامل کودک و نوجوان، خصوصاً کودک و نوجوان دارای شرایط ویژه، فراهم و نیازهای آنان تأمین شود.
در راستای اصل مشارکت کودک و نوجوان، رعایت موارد زیر الزامی است:
1- ارائه اطلاعات و خدمات به کودک و نوجوان، با رعایت ملاحظات فرهنگی و اجتماعی و مناسب سازی روش‌ها ی ارتباطی و بهره‌گیری از ابزارهای مناسب صوتی، تصویری، بازی، اسباب بازی و امثال آنها انجام شود.
2- مشارکت آگاهانه و داوطلبانه هر کودک و نوجوان با توجه به سطح رشد و تکامل و مهارت‌های کلامی و زمینه اجتماعی و فرهنگیاش جلب شود.
3- در مواردی که امکان بهکارگیری دیدگاه و نظرات کودک و نوجوان وجود ندارد، با ادبیات و روش مناسب به وی توضیح دادهشود.
4- کودک و نوجوان دارای توانایی برقراری ارتباط باید به یک نفرکارشناس مرتبط سازمان بهزیستی و یا مددکار اجتماعی موسسه دسترسی مناسب داشته باشد و بتواند نظرات، نیازها و مسائلش را با او در میان بگذارد.
در راستای اصل مشارکت خانواده در مراقبت از کودک و نوجوان، رعایت موارد زیر الزامی است:
1- تمرکز اصلی بر توانافزایی خانواده برای نگهداری و مراقبت از کودک و نوجوانان در بستر خانواده باشد.
2- احساس امنیت و اعتماد به خانواده را در کودک و نوجوان بازیابی و از قراردادن کودک و خانواده در برابر هم خودداری شود.
3 - والدین و سرپرستان را در والدگری مثبت، بهبود رابطه با کودک و نوجوان و تقویت مهارت‌های اساسی زندگی برای عملکرد سالم خانواده یاری کرد.
4- مشارکت خانواده در مداخلات و فرآیند درمانی جهت التیام آسیب و رفع خطر ناشی از سوء رفتار و بیتوجهی و سهل انگاری، ارتقای رشد و تکامل طفل و نوجوان و ملاحظات تخصصی مددکاری جلب شود.
5 - ارتباط با خانواده همراه با ایجاد فضای امن و همدلانه، بدون پیش داوری، توام با پذیرش صادقانه و احترام به آنان، ایجاد انگیزش در خانواده، درک مشکلات و شرایطی که بر والدگری آنان تأثیر گذاشته و شرح دقیق هدف و فرایند مداخله باشد.
در راستای اصل محرمانگی و حفظ حریم خصوصی کودک و نوجوان، رعایت موارد زیر الزامی است:
1- با کودک و نوجوان تا حد امکان به تنهایی و جدا از اعضای خانواده و در فضایی دوستدار کودک مصاحبه شود.
2- به هنگام مشاوره یا معاینه کودک و نوجوان فقط افراد ضروری در اتاق حضور داشته باشند.
3- جمعآوری اطلاعات صرفاً در راستای، مصالح عالیه کودک و نوجوان و تأمین حقوق وی باشد و حسب ضرورت این اهداف برای کودک و نوجوان توضیح داده شود.
4 - در تعاملات حضوری و غیرحضوری از دادن هرگونه اطلاعات به اشخاص غیر مرتبط خودداری شود. دیگر کودکان و نوجوانان و همچنین کارکنان غیرمرتبط با کودک و نوجوان نیز نباید در جریان اطلاعات کودک و نوجوان قرار گیرند.
5 - تحقیقات و بازدید از منزل به صورت غیرمحسوس و بدون جلب توجه باشد، مگر در مواردی که رعایت مصالح کودک و نوجوان و حمایت از وی در برابر وضعیتهای مخاطرهآمیز ایجاب کند.
6 - اطلاعات جمعآوری شده در مورد کودک و نوجوان باید با راهکارهای «امنیت داده» مانند استفاده از رمز عبور، نگهداری شود.
7- در مواردی که به موجب قانون اطلاعات به اشخاص ذیصلاح ارائه میگردد، باید دقت شود که اطلاعات به چه اشخاص و مراجعی واگذار می‌شود و میزان ارائه اطلاعات برحسب ضرورت و نیاز باشد.
8 - گفتگو در مورد کودک و نوجوان یا ارائه اطلاعات وی نباید در اماکن عمومی و یا هر مکانی صورت پذیرد که موجب افشای اطلاعات کودک و نوجوان و نقض اصل رازداری شود.
بررسی صلاحیّت موسسه و شایستگی مدیران و کارکنان آن برای ارائه خدمات به کودکان و نوجوانان و خانواده میزبان و سنجش توانایی آنان در انجام اختیارات، مسئولیت‌ها و وظایف، با کارگروه استان است. این کارگروه پس از حصول اطمینان در مورد صلاحیت موسسه و شایستگی کارکنان آن، نسبت به احراز و تأیید صلاحیت موسسه مراقبت خانواده محور اقدام می‌نماید.
شایستگی مسئول فنی، مددکاران اجتماعی و روانشناسان موسسه، از طریق مصاحبه توسط کارگروه استان بررسی می‌شود. نتیجه مصاحبه اعم از پذیرش، رد یا اعطای مهلت جهت ارتقاء شایستگی‌ها می‌باشد.
فعالیت موسسه در شهرهای مختلف، مستلزم وجود نمایندگی مستقر در آن شهرستان و اخذ مجوز فعالیت از بهزیستی استان است.
مدیران موسسات خیریه دارای مجوز تأسیس و فعالیت در زمینه مراقبت از کودکان و نوجوانان بر اساس بند13 ماده 26 قانون تنظیم بخشی از مقررات مالی دولت مصوب 1380/11/27 و یا جزء 8 بند «پ» ماده 57 قانون احکام دائمی مصوب 1396/01/16 از سازمان، در صورتیکه در بخش اهداف اساسنامه موسسه «مراقبت خانواده محور از کودکان و نوجوانان» ثبت شده باشد، میتوانند از بهزیستی استان مجوز فعالیت موسسه مراقبت خانواده محور را درخواست نمایند.
موسسات موضوع ماده 8 میتوانند ظرف ششماه از تاریخ تصویب این شیوه‌نامه، پس از اخذ تأییدیه از بهزیستی استان به عنوان موسسه مراقبت خانواده محور فعالیّت خود را آغاز و ظرف مدت سه ماه از تاریخ اخذ تأییدیه نسبت به اصلاح اساسنامه و اخذ مجوز فعالیت وفق ماده 13 اقدام کنند.
وظایف موسسه خانواده محور به شرح زیر است:
1- شناسایی، مصاحبه و مددکاری اولیه خانواده‌های داوطلب میزبانی
2- آموزش تخصصی کودک و نوجوان و خانواده میزبان طبق سرفصل‌ها، روش‌ها و محتوای آموزشی مورد تأیید دفتر مراقبت و توانمندسازی کودکان و نوجوانان
3- انجام امور مددکاری تخصصی در راستای بازپیوند یا واگذاری کودک و نوجوان به خانواده جایگزین، تحت نظارت بهزیستی
4- مشارکت در تدوین برنامه مراقبت کودک و نوجوان
5 - پیگیری پوشش‌های بیمه‌ای مناسب برای کودک و نوجوان و خانواده
6 - حمایت مادی برای تأمین بخشی از مخارج کودک و نوجوان به درخواست خانواده میزبان واجد شرایط
7- نظارت بر مراقبت از کودک و نوجوان در خانواده میزبان
8 - ثبت اطلاعات و گزارشهای مورد نیاز در سامانه‌های مرتبط
نظارت و ارزیابی موسسه مراقبت خانواده محور، به صورت دورهای و موردی توسط مدیران و کارشناسان مرتبط بهزیستی شهرستان، استان و کشور انجام می‌شود. مدیر و کارشناس مرتبط بهزیستی میتوانند هر زمان، موسسه مراقبت خانواده محور را از حیث نحوه اداره، فرایندها و رویههای جاری و رعایت قوانین، مقررات و ضوابط نظارت و ارزیابی نمایند. اشخاص مذکور باید مدارک شناسایی را در زمان بازدید به همراه داشته و در صورت درخواست ارائه نمایند.
به منظور نظارت و ارزیابی موسسه، مدیر یا کارشناس مرتبط بهزیستی میتواند:
1- به هر محل ارائه خدمت به کودکان و نوجوانان یا خانواده‌های میزبان، وارد و نسبت به بازرسی هر بخشی از آن اقدام نماید.
2- با کودک و نوجوان و خانواده میزبان در مورد عملکرد موسسه، در محل مناسب و با شیوههای مناسب مصاحبه نماید.
3- هرگونه سند یا سوابق مرتبط با کودک و نوجوان و خانواده میزبان را بررسی نماید.
مدیر و کارشناس مرتبط بهزیستی برای نظارت دقیق و جامع، میتوانند از تخصص و یا همراهی کارشناسان دیگر حوزههای بهزیستی و در صورت ضرورت اشخاص متخصص معتمد بهزیستی بهره گیرند.
کارشناس مرتبط بهزیستی، پس از نظارت و ارزیابی، نتایج ارزیابی شامل چالش‌ها و راهکارهای پیشنهادی را به موسسه ابلاغ و به همراه متن گزارش در سامانه مربوط بارگذاری می‌نماید.
در صورتی که گزارش نظارت و ارزیابی متضمن نقض قوانین و مقررات و ضوابط یا ایرادی در نحوه اداره، فرایندها و یا رویههای موسسه مراقبت خانواد محور باشد، رییس بهزیستی شهرستان، مبادرت به صدور تذکر کتبی با تعیین مهلت جهت رفع نقص یا ایراد به صاحب امتیاز موسسه می‌کند و در صورت عدم اصلاح، موضوع را به مدیرکل استان گزارش می‌نماید. مدیرکل استان خطاب به مدیر موسسه، اخطارکتبی با قید زمان برای اصلاح، صادرمی‌کند. چنانچه در موضوع واحد دو اخطار کتبی در فاصله دو هفته صادر شده و موسسه نسبت به اصلاح آن اقدام ننماید، مدیرکل استان پرونده را جهت تعیین تکلیف نهایی به سازمان ارجاع می‌نماید. در صورتیکه موضوع اخطار ارتکاب جرم توسط موسسه باشد، چنانچه تداوم فعالیت موسسه به مصلحت کودکان و نوجوانان نباشد، مدیرکل استان نسبت به تعطیل موقّت فعّالیّت آن موسسه اقدام و در اسرع وقت گزارش آن را به سازمان اعلام می‌نماید.
هرگاه فردی از مدیران و کارکنان موسسه متّهم به ارتکاب جرمی باشد، از طریق مدیرکل استان به مرجع قضایی معرفی می‌شود. در صورتی که ادامه فعالیت متّهم متضمن ورود آسیب یا ایراد جرمی به کودکان و نوجوانان باشد، تا زمان تعیین تکلیف متهم توسط مرجع قضایی، مدیرکل استان با صدور اخطار، دستور تعلیق وی را به موسسه اعلام می‌نماید.
به منظور ارتقای کیفیت خدمات موسسات، سازمان با همکاری دبیرخانه مرجع ملی حقوق کودک، نظام پایش و رتبه‌بندی موسسات مذکور را ظرف مدت یک سال از تاریخ ابلاغ این شیوه‌نامه، تهیه می‌نماید تا پس از تصویب در شورای مرجع ملی اجرا شود.
سازمان ظرف یکماه از تاریخ ابلاغ این شیوه‌نامه، سامانه ملی فرزندخواندگی را به سامانه ملی فرزندپذیری به تفکیک سرپرستی(فرزندخواندگی)، قیمومت، امین موقت و مراقبت موقت تغییر میدهد و راهنمای استفاده از سامانه را از طریق آن در دسترس عموم قرار میدهد.
سازمان به منظور فرهنگسازی و ارتقاء دانش و آگاهی‌های عمومی در مورد روش‌ها ی مراقبت، به ویژه مراقبت موقت و چگونگی فرایند آن، محتواهای آموزشی چندرسانه‌ای را تهیه و از طریق سامانه و رسانههای گروهی به اطلاع عموم میرساند.
بهزیستی استانها در طول سال از طریق رسانههای گروهی، مبادرت به فراخون عمومی جهت شناسایی خانواده‌های داوطلب میزبانی می‌نماید، تا با احراز صلاحیت و آموزش و آماده سازی آنان، پیش از ورود کودک و نوجوان به مراکز نگهداری، زمینه مراقبت موقت آنان در خانواده فراهم شود.
موسسات مراقبت خانواده محور میتوانند تحت نظارت سازمان، با رعایت اصول مربوط به حریم خصوصی و درج مجوز موسسه از سازمان بهزیستی، در سامانه خود، رسانههای گروهی و صدا و سیما نسبت به شناسایی خانواده‌های داوطلب میزبانی و جلب مشارکت‌های مردمی اقدام کنند.
زن و شوهری که به صورت قانونی و دائم ازدواج کرده و حداقل یکی از آنها به سن سی سال رسیده باشند و دختران و زنان بدون شوهر بالای سی سال میتوانند برای مراقبت موقت داوطلب شوند. به متقاضیان بالای 50 سال ترجیحاً کودکان بالای 2 سال معرفی می‌شود.
شرایط خانواده میزبان به شرح زیر است:
1- ایمان و تقیّد به انجام واجبات و ترک محرمات
2- نداشتن محکومیت موثرکیفری با شرایط مندرج در قانون مجازات اسلامی
3- داشتن اقامت در ایران
4- داشتن سلامت جسمی و روانی و توانایی عملی و مهارت لازم در مراقبت و تربیت کودک و نوجوان با تأیید پزشک معتمد سازمان
5 - داشتن تمکّن مالی مناسب برای پرورش و رفاه نسبی کودک و نوجوان
6 - عدم استعمال مشروبات الکلی و عدم اعتیاد به مواد مخدّر و روان‌گردان
7- حسن شهرت به اخلاق، عدالت و امانتداری
8 - استحکام خانواده و حسن رفتار اعضای خانواده نسبت به یکدیگر
9- داشتن فاصله سنی مناسب با کودک و نوجوان
10- دارا بودن حداقل مدرک دیپلم یکی از زوجین و نیز دختران و زنان بدون شوهر
زوجین، دختران و زنان غیرایرانی واجد شرایط در صورت اشتراک تابعیت با کودک و نوجوان و داشتن مجوز اقامت در ایران میتوانند مراقبت موقت از کودکان و نوجوانان غیرایرانی را بر عهده گیرند. در مواردی که متقاضی دارای اشتراک تابعیت با کودک و نوجوان غیرایرانی وجود نداشته باشد یا در صورت وجود متقاضی ایرانی و غیرایرانی در صورتی که متقاضی ایرانی به تشخیص کارگروه شهرستان، توانمندی بیشتری در مراقبت از کودک و نوجوان داشته باشد و سپردن وی بر خلاف مصلحت کودک و نوجوان غیرایرانی نباشد، وی را میتوان به خانواده ایرانی متقاضی سپرد.
در مواردی که کودک و نوجوان بی‌تابعیّت باشد، وفق بند 1 ماده 976 قانون مدنی، احکام اتباع ایرانی در مورد وی اعمال می‌شود.
کلیه متقاضیان میزبانی، باید در سامانه ملی فرزندپذیری ثبت نام و کاربرگ‌های ضروری را تکمیل و اسناد و مدارک زیر را در سامانه بارگذاری نمایند:
1- مدارک هویتی شامل کلیه صفحات شناسنامه و کارت ملی اعضای خانواده برای متقاضیان ایرانی و مدارک تابعیتی برای متقاضیان غیرایرانی
2- سند ازدواج برای زوجین
3- اسناد محل سکونت
4- مدرک تحصیلی
5 - گواهی عدم سوء پیشینه موثر کیفری کلیه اعضای خانواده
6 - اسناد مربوط به اشتغال و استطاعت مالی
7- سند خوداظهاری سلامت
8 - گزارش مبنی بر سلامت جسم و روان فرد که از سوی پزشکان معتمد سازمان صادر شدهباشد.
9- مجوز اقامت اتباع غیرایرانی
10- ارائه شناسه کاربری سامانه ثنا
کارشناس مرتبط بهزیستی شهرستان ضمن انطباق تصویر مدارک بارگذاری شده با اصل آن و انجام مصاحبه اولیّه زمان بازدید را تعیین می‌نماید.
بازدید از منزل متقاضی و تحقیق میدانی حداکثر ظرف یک ماه از تاریخ تکمیل ثبت نام توسط کارشناس بهزیستی انجام می‌شود. در مواردی که شناسایی خانواده توسط موسسه مراقبت خانواده محور انجام شده است، بازدید با همراهی مددکار اجتماعی موسسه مذکور انجام می‌شود.
مصاحبه با متقاضی توسط کارگروه شهرستان انجام می‌شود. در مواردی که شناسایی خانواده توسط موسسه مراقبت خانواده محور انجام شده، حضور مددکار اجتماعی موسسه یا مسئول فنی موسسه مراقبت خانواده محور ضروری است. صورتجلسه مصاحبه پس از تنظیم و امضای حاضران در پایان جلسه در سامانه درج می‌شود.
احراز صلاحیت اولیه خانواده میزبان با کارگروه شهرستان می‌باشد. بعد از تأیید خانواده میزبان در بار اول، نیاز به بررسی و تأیید مجدّد در دفعات بعد وجود ندارد، مگر آن که کارگروه شهرستان از طریق بررسی گزارشهای پایش و ارزیابی خانواده میزبان یا بر اساس اطلاعات دیگر، احراز مجدّد صلاحیت خانواده را ضروری تشخیص دهد.
تأیید نهایی متقاضی توسط کارگروه استانی انجام می‌شود. مصاحبه با متقاضیانی که در مرکز استان ساکن نیستند، ترجیحاً به صورت برخط و تصویری با حضور در محل بهزیستی شهرستان صورت میپذیرد.
رد درخواست مانع طرح درخواست مجدد داوطلب نیست. همچنین متقاضی میتواند ظرف یک ماه از رد درخواست، نسبت به تصمیم کارگروه شهرستان در بهزیستی استان اعتراض و موضوع را پیگیری نماید.
به منظور ارزیابی شرایط و توانمندی خانواده میزبان و تعیین خانواده‌های اولویتدار، کاربرگ بازبینه(چک لیست) ظرف یک ماه از تاریخ تصویب این شیوه‌نامه توسط دفتر مراقبت و توانمندسازی کودکان و نوجوانان بهزیستی تهیه و در اختیار بهزیستی استان و موسسات مراقبت خانواده محور قرار میگیرد.
خانواده میزبان باید در برنامه‌های آموزشی، تربیتی، مشاوره و کارگاه‌های مربوطه در مراکز تعیین شده شرکت نمایند.
آموزشهای ضروری ویژه کودک و نوجوان در خانواده میزبان به شرح زیر است:
1- خودمراقبتی جسمی و روانی
2- آشنایی با حقوق فردی و تکالیف شرعی در خانواده متناسب با سن و جنسیت
3- مهارت‌های ارتباطی
بهزیستی استان راساً یا توسط موسسات نسبت به آموزش رایگان خانواده میزبان طبق سرفصل‌های زیر اقدام و در صورت موفقیت آنان گواهی آموزشی صادر می‌نماید:
1- آموزشهای عمومی، شامل:
1-1- آموزشهای روانشناسی، از قبیل آشنایی با مراحل رشد کودک و نوجوان، آشنایی با مسائل مربوط به بلوغ(برای خانواده‌های میزبان نوجوانان)، آشنایی با اختلالات شایع رفتاری و عاطفی کودک و نوجوان و چگونگی مواجهه با آن، مهارت‌های ارتباطی با کودک و نوجوان(مادر و پدر و یا فرزندان زیستی)
1-2- آموزشهای حقوقی؛ شامل حقوق کودک و قوانین و مقررات مربوط به مراقبت از کودک و نوجوان
1-3- آموزشهای بهداشت، سلامت و ایمنی؛ از قبیل بهداشت و ایمنی کودک و نوجوان (تغذیه، خواب، واکسیناسیون و...)، آشنایی با علایم بیماریهای عفونی شایع رده‌های سنی کودک و نوجوان، کمک‌های اولیه و فوریت‌های پزشکی در رابطه با حوادث و بیماریهای کودکان و نوجوانان، روش‌ها و مهارت‌های مراقبت جسمی، روانی و اجتماعی از کودک و نوجوان در سنین مختلف
2- آموزشهای تخصصی متناسب با بیماری یا شرایط خاص کودک و نوجوان
محتوای آموزشی توسط دفتر مراقبت و توانمندسازی کودکان و نوجوانان بهزیستی تهیه و پس از ارزیابی اثربخشی به‌روزرسانی می‌شود و علاوه بر ابلاغ به ادارات کل استانی، برای بهره‌مندی هرچه بیشتر خانواده‌ها در قالب فیلم و محتوای الکترونیکی در اختیار آنان قرارداده می‌شود.
در هنگام سپردن کودک و نوجوان ممیز به خانواده میزبان، باید موقت بودن اقامت وی در خانواده میزبان به وی توضیح داده شود.
سازمان، پایگاه اطلاعات کودکان و نوجوانان را به گونهای که هریک دارای صفحه اختصاصی باشند و اطلاعات ضروری کودک و نوجوان در آن ثبت شده باشد، ظرف سه ماه از تاریخ تصویب این شیوه‌نامه راهاندازی می‌کند و با دادهآمایی پروندههای پیشین، اطلاعات آنان را نیز وارد این سامانه می‌کند. اطلاعات این سامانه با رعایت ملاحظات مربوط به سطوح دسترسی و حفظ حریم خصوصی کودکان با موسسات و خانواده میزبان به اشتراک گذاشته می‌شود. تا زمان راهاندازی سامانه، فرایندهای مربوطه به صورت غیرالکترونیکی صورت میپذیرد.
مراقبت موقت کلیه کودکان و نوجوانان موضوع ماده 8 قانون و ماده 3 قانون حمایت از اطفال و نوجوانان مصوب 1399/02/23 که مسئولیت نگهداری آنان از سوی دادسرا یا دادگاه به سازمان بهزیستی سپرده شده است، اعم از آن که در مراکز نگهداری یا محیط‌های دیگری نگهداری شوند، را میتوان تا زمان تعیین تکلیف قطعی آنان در مرجع قضایی به خانواده میزبان سپرد.
پس از پذیرش کودک و نوجوان در بهزیستی، وضعیت سلامت جسم و روان، تحصیلات و خانواده کودک و نوجوان به طور کامل بررسی و در گزارش کارشناس بهزیستی درج می‌شود.
اقدامات جامع مددکاری برای مراقبت موقت کودکان و نوجوانان واجد شرایط واگذاری به خانواده میزبان باید حداکثر ظرف یک ماه از تاریخ پذیرش توسط اداره بهزیستی شهرستان تکمیل شود.
اداره بهزیستی شهرستان میتواند از طریق موسسه مراقبت خانواده محور نسبت به سپردن کودکان و نوجوانان به خانواده میزبان اقدام نماید و با نظارت بر وضعیت نگهداری و مراقبت کودک و نوجوان در خانواده میزبان از وی حمایت کند.
شرایط و وضعیت خانواده و اشخاصی که با خانواده میزبان زندگی می‌کنند، باید با شرایط و وضعیت کودک و نوجوانی که به خانواده میزبان سپرده می‌شود، تطابق داشته باشد. پس از بررسی و تهیه گزارش و ارائه پیشنهاد موسسه یا کارشناس شهرستان، تأیید تطابق شرایط با کارگروه شهرستان می‌باشد.
سپردن کودک و نوجوان به خانواده میزبان با تنظیم صورتجلسه و پس از انجام اقدامات تخصصی برای برقراری ارتباط مطلوب خانواده با کودک و نوجوان حداکثر ظرف مدت یک هفته انجام می‌شود. در هنگام سپردن کودک و نوجوان برنامه مراقبت به خانواده میزبان تحویل میگردد.
بهزیستی شهرستان باید زمینه ملاقات کودک و نوجوان را با خانواده زیستی در شرایط مناسب فراهم نماید، مگر آنکه مرجع قضایی منعی در این مورد مقرر نموده باشد.
سپردن سه کودک و نوجوان به خانواده میزبان به صورت همزمان امکانپذیر است. واگذاری بیش از این تعداد، در مورد خواهران و برادران زیستی یا کودکان دارای شرایط ویژه بلامانع است.
حفظ و نگهداری مدارک خانواده میزبان، صورتجلسه تحویل کودک و نوجوان به خانواده میزبان، گزارشهای بازدید مددکاری اجتماعی و اقدامات جامع مددکاری اجتماعی بهزیستی در بازپیوند کودک و نوجوان یا واگذاری به خانواده جایگزین در طول مدت اقامت کودک و نوجوان نزد خانواده میزبان و اطلاعات مربوط به موسسه و مسئولیت حفاظت از کلیه مستندات پرونده اجتماعی و پزشکی کودک و نوجوان با بهزیستی شهرستان می‌باشد.
کارگروه شهرستان در صورت نیاز، معرفی‌نامه خانواده میزبان برای ارائه به مرکز درمانی، مدرسه و سایر مراجع را جهت امور مراقبتی کودک و نوجوان صادر و در اختیار خانواده میزبان قرار میدهد.
خانواده میزبان باید با توجه به منابع و امکاناتی که در اختیار دارد، کرامت و حقوق کودک و نوجوان را رعایت، شرایط رفاه و تربیت وی اعم از مسکن، تغذیه، پوشاک، آموزش، بهداشت و درمان را تأمین و زمینه کشف و شکوفایی استعدادها، شکلگیری هویت موفق فردی و رشد جسمی، روانی، اخلاقی، اجتماعی و فرهنگی وی را فراهم کند.
خانواده میزبان باید هرگونه تغییر محل اقامت یا مسافرت را در سامانه فرزندپذیری درج یا در اولین فرصت به بهزیستی محل تحویل کودک و نوجوان اعلام نماید. در موارد تغییر اقامتگاه، پس از بازدید و تأیید منزل جدید توسط بهزیستی، مجوز جابجایی کودک و نوجوان صادر می‌شود.
خانواده میزبان باید در فضای واقعی یا مجازی از کودک و نوجوان مراقبت نماید و در صورت مواجهه با هرگونه مورد مشکوک، وضعیت مخاطره آمیز، حوادث خاص نظیر فوت، بیماری شدید، ناهنجاری‌های رفتاری و مشکلات عاطفی در مورد کودک و نوجوان، آن را فوراً به کارشناس بهزیستی یا مددکار اجتماعی موسسه مراقبت خانواده محور مربوط اطلاع دهد و موضوع را در سامانه ثبت کند.
خانواده میزبان باید از هرگونه افشای مشخصات و اطلاعات کودک و نوجوان در فضای مجازی یا از هرگونه بهکارگیری تصاویر وی در رسانههای اجتماعی، برای کسب درآمد خودداری نماید.
علاوه بر موارد قبل خانواده میزبان باید نسبت به انجام موارد زیر نیز متعهد باشد:
1- در اجرای برنامه مراقبت ویژه از کودک و نوجوان اهتمام داشته باشد.
2- با کارشناس یا مددکار در خصوص پایش و ارزیابی وضعیت کودک و نوجوان همکاری لازم را داشته باشد.
3 - گزارش هفتگی از وضعیت کودک و نوجوان را در صفحه اختصاصی کودک و نوجوان بارگذاری و تا راهاندازی این سامانه، از طریق اعلام شده توسط بهزیستی، اعلام نماید.
4- در بازپیوند یا واگذاری کودک و نوجوان به خانواده جایگزین یا ملاقات وی با خانواده زیستی با بهزیستی همکاری کامل داشته باشند.
نظارت و ارزیابی وضعیت کودک و نوجوان در خانواده میزبان، به صورت دورهای و موردی توسط مددکار اجتماعی موسسه مراقبت خانواده محور، مدیران و کارشناسان مرتبط بهزیستی شهرستان، استان و کشور انجام می‌شود.
دورههای بازدید در ماه اول به صورت هفته‌ای یک بار، ماه دوم به صورت دو هفته یکبار و ماه سوم به بعد به صورت هر ماه یکبار است.
در هر بازدید باید در فضای خصوصی و مناسب با کودک بالای سه سال ارتباط موثر برقرار شود.
گزارش عملکرد بهزیستی شهرستان مبنی بر تعداد و کیفیت بازدید، موارد بازپیوند یا واگذاری به خانواده جایگزین، به صورت فصلی توسط رئیس بهزیستی شهرستان به بهزیستی استان و دفتر مراقبت و توانمندسازی کودکان و نوجوانان بهزیستی ارسال میگردد.
در صورتی که برابر نظارت‌های انجام شده یا بنا به درخواست خانواده میزبان مشخص شود ادامه مراقبت از کودک و نوجوان در خانواده میزبان نیازمند مداخلات تخصصی و ارائه طرح کمکی است، بنا به تصمیم کمیته شهرستان، طرح کمکی در مورد کودک و نوجوان اجرا می‌شود. طرح کمکی شامل ارائه خدمات مشاوره، مددکاری، مراقبت کوتاه مدت از کودک و نوجوان در مرکز نگهداری یا مراکز درمانی و پرداخت کمک هزینه مراقبت یا هزینههای درمانی می‌باشد.
سازمان میتواند اعمال بخشی از نظارت موضوع شیوه‌نامه را از طریق سامانه هوشمند و فن‌آوری‌های نوین انجام دهد.
در صورتی که مطابق مراقبتها مشخص شود خانواده میزبان، در مورد کودک و نوجوان بیتوجهی و سهلانگاری نموده یا در مورد وی مرتکب سوء‌رفتار یا جرم دیگری شده است، رئیس بهزیستی شهرستان ضمن اطلاع‌رسانی به مدیر کل استان و لغو فوری میزبانی و خروج کودک و نوجوان از آن خانواده، نسبت به معرفی فرد خاطی به دادستان نیز اقدام می‌نماید.
اصل بر تبرّعی بودن مراقبت موقّت و تأمین هزینه‌ها از سوی خانواده میزبان است. با این وصف به کودک و نوجوان دارای شرایط ویژه، در صورت درخواست خانواده میزبان، حمایت مالی مستمر یا غیرمستمر پرداخت میگردد.
بهزیستی میتواند در راستای انجام وظایف محوله در این شیوه‌نامه نسبت به پرداخت کمک هزینه به خانواده میزبان و موسسه مراقبت خانواده محور در قالب دستورالعمل جامع مالی سازمان بهزیستی اقدام نماید.
در موارد زیر کمیته شهرستان میتواند در مورد مراقبت موقت بازنگری و مراقبت از کودک و نوجوان را به خانواده دیگر بسپارد یا کودک و نوجوان را به مرکز نگهداری منتقل کند:
1- در صورتی که طبق گزارش کارشناس بهزیستی یا مددکار موسسه مراقبت خانواده محور یا از طریق نظارت‌های انجام شده یا به هر طریق دیگر مشخص شود، ادامه حضور کودک در خانواده میزبان به مصلحت وی نیست؛
2- در صورتی که سلامت جسمی و روانی کودک و نوجوان در معرض خطر باشد یا کودک و نوجوان به هر شکلی طرد شده باشد یا مورد بیتوجهی و سهلانگاری یا سوء رفتار قرار گرفته باشد؛
3- در صورتی که خانواده میزبان شرایط تعیین شده این شیوه‌نامه را از دست بدهد؛
4- چنانچه حضور کودک و نوجوان در خانواده میزبان، موجب بروز ناسازگاری شدید میان اعضای خانواده گردد؛
5 - در صورتی که خانواده یا کودک و نوجوان مایل به ادامه مراقبت موقت نباشد.
بازگشت کودک و نوجوان به مرکز نگهداری یا سپردن آن به خانواده میزبان دیگر با قید دقیق تاریخ و زمان بازگشت و علت آن در صفحه اختصاصی کودک و نوجوان در سامانه انجام می‌شود.
چنانچه به هر دلیل کودک و نوجوان قبل از اتمام دوره مراقبت موقت به مرکز نگهداری بازگردد،کارگروه شهرستان ضمن بررسی موضوع و تعیین تکلیف در این خصوص، گزارش آن را ظرف مدت حداکثر یک ماه به کارگروه استان اعلام می‌نماید.
در اثنای دوره مراقبت موقت، جز مواردی که والد یا والدین وی مرتکب سوء رفتار شدید یا جرایم موضوع مواد 10، 11، 12 و 13 قانون حمایت از اطفال و نوجوانان نسبت به کودک و نوجوان شده‌اند یا وی را طرد کردهاند یا کودک و نوجوان بیش از دو بار در بهزیستی پذیرش شده است، اولویت با بازپیوند کودک و نوجوان به خانواده زیستی می‌باشد. در غیر این صورت اقدامات لازم جهت واگذاری کودک و نوجوان به خانواده جایگزین انجام می‌شود.
چنانچه جهت انجام بازپیوند، شرکت تمام یا برخی اعضای خانواده زیستی در دورههای آموزشی، تربیتی و مشاوره از سوی کارگروه شهرستان، ضروری تشخیص داده شود، شخص یا اشخاص مذکور جهت شرکت رایگان در این دورهها معرفی و پس از اخذ گواهینامه موفقیت، بازپیوند انجام می‌شود.
ارتباط خانواده میزبان با خانواده زیستی کودک و نوجوان در صورت تمایل خانواده میزبان و پس از تأیید کارگروههای شهرستان و استان جهت حمایت مادی و غیرمادی با هدف تداوم بازپیوند بلامانع می‌باشد.
در صورت عدم امکان بازپیوند و تمایل خانواده میزبان و مصلحت کودک و نوجوان و نیز تأیید کارگروه شهرستان، تغییر وضعیت خانواده میزبان به خانواده جایگزین با طی مراحل قانونی بلامانع است. در صورت وجود خانواده جایگزین متقاضی دیگر و در شرایط مساوی، خانواده میزبان از اولویت واگذاری برخوردار است.
این شیوه‌نامه در 75 ماده در تاریخ 1402/05/25 به تصویب وزیر دادگستری و رییس مرجع ملی حقوق کودک رسیده و پس از ابلاغ لازم‌الاجرا می‌باشد.
وزیر دادگستری - امیرحسین رحیمی