به منظور اجرای کامل اصول مندرج در مواد 2 و 262 این آیین نامه، هرگونه اتخاذ تصمیم، اعمال تکلیف و یا بهره مندی زندانی، مددجو و متهم بازداشتی از حقوق مصرح در مقررات، در پرتو اصول مذکور تفسیر و اجرا می‌شود.
فصل اول - حقوق زندانیان
از
آیین نامه اجرایی سازمان زندان ها و اقدامات تامینی و تربیتی کشور
ارتکاب رفتارهای سوء، از قبیل تندخویی، رفتار و گفتار موهن و هر گونه آزار و شکنجه روانی و جسمی توسط کارکنان موسسه نسبت به زندانیان مطلقاً ممنوع است و حسب مورد میتواند منجر به پیگرد انضباطی، انتظامی یا کیفری فرد متخلف شود.
به منظور آموزش، ترویج و رعایت حقوق متهمان بازداشتی و زندانیان، معاونت سلامت اصلاح و تربیت در پایان هر فصل گزارشی جامع در خصوص وضعیت حقوق زندانیان و بازداشت شدگان در موسسه های تابعه، تهیه و برای رئیس سازمان ارسال می کند. این گزارش حاوی موارد زیر است:
الف - کشف موارد نقض حقوق متهمان و زندانیان در موسسه های کیفری و بررسی و پیگیری آن و اعلام نتیجه به رییس سازمان؛
ب - همکاری با هیأت نظارت بر اجرای قانون احترام به آزادی های مشروع و حفظ حقوق شهروندی و همچنین همکاری با معاونت امور بین الملل و حقوق بشر قوه قضاییه و دیگر نهادهای حقوق بشری پس از هماهنگی با رئیس سازمان؛
پ - نظارت بر حسن اجرای این آیین نامه در موارد مربوط به حقوق شهروندی و انجام دیگر امور محول شده به این دفتر، مطابق قوانین و مقررات حاکم؛
ت - تهیه کتابچه راهنما متضمن حقوق و تکالیف قانونی زندانی و قراردادن آن در اختیار زندانی ؛
ث - راه اندازی سامانه ارتباطی و پاسخگویی سیستمی و پیگیری موارد اعلامی از سوی بازداشت شدگان، زندانیان، خانواده و یا وکلای آنان.
الف - کشف موارد نقض حقوق متهمان و زندانیان در موسسه های کیفری و بررسی و پیگیری آن و اعلام نتیجه به رییس سازمان؛
ب - همکاری با هیأت نظارت بر اجرای قانون احترام به آزادی های مشروع و حفظ حقوق شهروندی و همچنین همکاری با معاونت امور بین الملل و حقوق بشر قوه قضاییه و دیگر نهادهای حقوق بشری پس از هماهنگی با رئیس سازمان؛
پ - نظارت بر حسن اجرای این آیین نامه در موارد مربوط به حقوق شهروندی و انجام دیگر امور محول شده به این دفتر، مطابق قوانین و مقررات حاکم؛
ت - تهیه کتابچه راهنما متضمن حقوق و تکالیف قانونی زندانی و قراردادن آن در اختیار زندانی ؛
ث - راه اندازی سامانه ارتباطی و پاسخگویی سیستمی و پیگیری موارد اعلامی از سوی بازداشت شدگان، زندانیان، خانواده و یا وکلای آنان.
سازمان مکلف است مطابق قانون حمایت از حقوق معلولان مصوب 1397/2/1 و دیگر مقررات مربوط، زمینه اجرای حقوق مددجو و زندانی ناتوان را از طریق طراحی، مناسبسازی و اصلاح محیط موسسه و تدارک وسایل مورد نیاز فراهم کند به نحوی که آن ها قادر باشند آزادانه و بدون احساس خطر در محیط پیرامون خود حرکت کنند و از همه امکانات موسسه از قبیل تسهیلات آموزشی، بهداشتی، تفریحی همانند دیگر زندانیان بهرهمند شوند. تصمیماتی که در موسسه نسبت به افراد توان خواه اتخاذ می‌شود، باید بر اساس «اصل بهترین تفسیر از اراده و ترجیحات آنها» باشد.
موسسه باید زمینه دسترسی زندانیان ناتوان از تکلم به زبان رسمی را به مترجم مورد وثوق فراهم آورد و برای زندانیان ناشنوا یا زندانیانی که قادر به تکلم نیستند، فرد مورد وثوقی که توانایی بیان مقصود را از طریق اشاره یا وسایل فنی دارد به عنوان مترجم انتخاب کند. حضور مترجم به هنگام معاینه پزشکی، مصاحبه و رسیدگی به مسائل انضباطی و قضایی الزامی است.
مرکز آمار و فناوری اطلاعات قوه قضائیه و سازمان به منظور تضمین رعایت حقوق زندانیان و متهمان بازداشت شده، سامانه های سجازا، مدیریت پرونده قضایی (سمپ) و دیگر سامانه های مرتبط را به نحوی طراحی و اصلاح می نمایند که به صورت برخط و با کمترین مداخله سلیقه انسانی قابلیت اعمال آخرین نسخه قوانین و مقررات را برای هر یک از زندانیان و بازداشت شدگان، در مواردی نظیر محل و شرایط نگهداری، بهداشت، امنیت، اشتغال، اجرای صحیح و به موقع آرای قضایی، دسترسی به خدمات قضایی و برخورداری از مرخصی و دیگر نهادهای ارفاقی داشته باشند به نحوی که این سامانه ها دارای قابلیت گزارش گیری و آمارگیری هوشمند و سترسی سلسله مراتبی برای عوامل اجرایی، مسئولین سازمانی و دیگر مراجع قضایی و نظارتی مربوط و همچنین امکان اطلاع رسانی به زندانی، وکیل وی و کلیه اشخاص ذی صلاح در خصوص موضوعات مطرح شده باشند.
سازمان با همکاری مرکز آمار و فناوری اطلاعات قوه قضاییه، نسبت به راه اندازی و ایجاد دفاتر خدمات الکترونیک قضایی و همچنین ایستگاههای اطلاعرسانی و خدمات الکترونیکی زندانیان، در داخل موسسه ها اقدام مینماید به گونه ای که امکان ثبت نام در سامانه ثنا، مشاهده وضعیت قضایی (مشتمل بر اطلاعات پرونده و ابلاغ های موجود در سامانه ابلاغ)، ثبت انواع درخواست، دادخواست، شکواییه، لوایح حقوقی خطاب به مراجع قضایی و همچنین امکان ثبت و پیگیری انواع درخواست های مربوط به حقوق زندانی و امور رفاهی و ارفاق های قانونی مرتبط با حبس، برای زندانی و متهم بازداشتی، از داخل موسسه فراهم باشد.
سازمان با همکاری مرکز آمار و فناوری اطلاعات قوه قضاییه، به منظور رعایت و تضمین حقوق زندانیان و توسعه نظارت های غیرمتمرکز عمومی و تسهیل در گزارش دهی تخلفات درون و مرتبط با موسسه های تابعه، سامانه گزارش دهی مردمی را با امکان دسترسی برای همه زندانیان و خانواده آنان، کارکنان موسسه، وکلا و عموم مردم، برای ارسال اعتراضات و گزارشهای محرمانه با قابلیت حفظ محرمانگی و مخفی بودن هویت گزارش دهنده و امکان پیگیری و اطلاع از فرایند رسیدگی و نتیجه گزارش، راه اندازی می کند. در این سامانه باید امکان ارجاع گزارش به هر یک از نهادها و اشخاص مربوط از جمله قاضی اجرای احکام، اداره کل زندان های استان مربوط، دفاتر حفاظت و اطلاعات، صیانت از حقوق زندانیان و بازرسی و پاسخگویی به شکایات سازمان و همچنین به بخشهای نظارتی قوه قضاییه نظیر مرکز حفاظت و اطلاعات، دفتر بازرسی ویژه و حمایت از حقوق شهروندی، سازمان بازرسی کل کشور و دیگر مراجع نظارتی مربوط وجود داشته باشد. دستورالعمل مربوط، با رعایت مواردی مانند تمهید نظام انگیزشی و انواع حمایت های مادی، معنوی و قضایی از گزارش دهندگان، حفظ محرمانگی هویت آنان را ظرف ششماه پس از تصویب این آیین نامه، توسط سازمان تهیه میگردد.
تبصره - علاوه بر موارد مندرج در ماده فوق، نماینده واحد بازرسی اداره کل زندان های استان مکلف است، به تعداد لازم صندوق پیشنهادها، انتقادات، شکایات و اعتراضهای زندانیان را در تمامی اندرزگاهها و سالن ها نصب و حداقل هفته ای یک بار شکایات و نامه‌های واصل شده را صورتمجلس کند و تحویل رئیس موسسه دهد. درخواست زندانی و نتیجه اقدامها و پیگیریهای صورت گرفته در سامانه ای که به این منظور راه اندازی میگردد، ثبت و ضبط می‌شود. به گزارش های غیر مرتبط یا بدون امضاء و مشخصات نویسنده ترتیب اثر داده نمی شود مگر آنکه دلالت بر امر مهمی کند و قراینی دال بر صحت مفاد آن موجود باشد. مدیر کل زندان های استان در پایان هر ماه گزارش اقدامها و پیگیریهای صورت گرفته پیرامون پیشنهادها، انتقادها و شکایتهای زندانیان را به صورت آمار تحلیلی تهیه و به رئیس سازمان اعلام می کند.
تبصره - علاوه بر موارد مندرج در ماده فوق، نماینده واحد بازرسی اداره کل زندان های استان مکلف است، به تعداد لازم صندوق پیشنهادها، انتقادات، شکایات و اعتراضهای زندانیان را در تمامی اندرزگاهها و سالن ها نصب و حداقل هفته ای یک بار شکایات و نامه‌های واصل شده را صورتمجلس کند و تحویل رئیس موسسه دهد. درخواست زندانی و نتیجه اقدامها و پیگیریهای صورت گرفته در سامانه ای که به این منظور راه اندازی میگردد، ثبت و ضبط می‌شود. به گزارش های غیر مرتبط یا بدون امضاء و مشخصات نویسنده ترتیب اثر داده نمی شود مگر آنکه دلالت بر امر مهمی کند و قراینی دال بر صحت مفاد آن موجود باشد. مدیر کل زندان های استان در پایان هر ماه گزارش اقدامها و پیگیریهای صورت گرفته پیرامون پیشنهادها، انتقادها و شکایتهای زندانیان را به صورت آمار تحلیلی تهیه و به رئیس سازمان اعلام می کند.
هر گونه اعتصاب و اعتراض دسته جمعی زندانیان ممنوع است. آنان می‌توانند به طور شفاهی یا کتبی درخواست ملاقات با قاضی اجرا یا رئیس موسسه را نمایند یا شکایت و اعتراض خود را با ذکر دلیل به مقام های مربوط تحویل یا از طریق ایستگاه های رایانه ای در سامانه مربوط، ثبت و یا در صندوق پیشنهادها، انتقادها و شکایتهای زندانیان قرار دهند. رئیس موسسه مکلف است پس از بررسی درخواستها، اقدام لازم را به عمل آورد و ضمن اعلام نتیجه به زندانی، علل و عوامل شکایتها و اعتراضها را به همراه پیشنهادها به صورت ماهانه به مدیر کل زندان های استان اعلام کند. مدیر کل مربوط نیز مکلف است نتیجه اقدام های خود را به رئیس سازمان اعلام کند.
استفاده از دستبند و پابند در داخل موسسه ممنوع است مگر آنکه زندانی دارای حالت خطرناکی باشد که بیم خودزنی یا آزار دیگران وجود داشته باشد. در این صورت ضمن رعایت تناسب و ضرورت، مراتب توسط رئیس موسسه بلافاصله و حداکثر ظرف دوازده ساعت حسب مورد به قاضی اجرا یا قاضی کشیک اعلام و مطابق دستور قضایی اقدام می‌شود. به هر حال، استفاده از این تجهیزات برای زندانی برای بیش از بیست و چهار ساعت مجاز نیست و به منظور رفع حالت خطرناک باید اقدام لازم از طریق بهره گیری از خدمات مشاوره و روانپزشکی و نظایر آن صورت گیرد.