شاکی دادخواستی به طرفیت 1- وزارت علوم، تحقیقات و فناوری 2- سازمان امور دانشجویان به خواسته ابطال ماده 51 و تبصره 1 ماده 55 دستورالعمل شماره 77551/9 مورخ 31/4/1399 سازمان امور دانشجویان موضوع اصلاحیه بند 3-2 ماده 3 و بخش ج-3 دستورالعمل جامع ایفای خدمت آموزش رایگان به شماره 254407/و مورخ 2/11/1396 به دیوان عدالت اداری تقدیم کرده که به هیات عمومی ارجاع شده است متن مقرره مورد شکایت به قرار زیر می‌باشد:
ماده 51 - گذشت یک سال از تاریخ فراغت از تحصیل و حضور در کشور در این مدت، برای کلیه دانش آموختگان دارای گواهی عدم کاریابی از ادارات کل کار و امور اجتماعی مراکز استان، الزامی می‌باشد.
تبصره 1: زمان احتساب یک سال شمسی برای آقایان از تاریخ صدور کارت پایان خدمت وظیفه عمومی یا کارت معافیت دائم از خدمت در نظر گرفته می‌شود. مبنای محاسبه برای کارت معافیت، تاریخ صدور معافیت موقت پزشکی و غیر پزشکی می‌باشد.
تبصره 2: زمان احتساب یک سال برای دانش آموختگان از آخرین مقطع تحصیلی دوره روزانه قابل قبول است.
تبصره 3: در صورتی که متقاضی در مقطع بالاتر دوره روزانه دانشجوی اخراجی، انصرافی باشد احتساب مدت یک سال برای کاریابی مقطع قبلی، از تاریخ اخراج یا انصراف مقطع بالاتر ناتمام محاسبه می‌گردد.
ماده 55 - دانش آموختگان بورسیه و متعهد به دستگاه ها، پس از اعلام عدم نیاز دستگاه مربوط می‌تواند از طریق عدم کاریابی نسبت به تصفیه تعهد خدمت اقدام نماید.
تبصره 1 - دانش آموختگان بهره مند از فرصت مطالعاتی در دوران تحصیل ابتدا باید وضعیت تعهد فرصت مطالعاتی مربوطه را مشخص و تصفیه نمایند.
دلایل شاکی برای ابطال مقرره مورد شکایت:
1- سازمان امور دانشجویی طی اقدامی بی سابقه و خلاف رویه پیشین خود بعد از صدور دستورالعمل معترض عنه با وجود تقدیم نامه عدم کاریابی از سوی دانش آموخته اقدام به لغو تعهد فرصت مطالعاتی ننموده و خواستار عودت ارز اعطایی دوره فرصت مطالعاتی به نرخ ارز به روزشده است. لازم به ذکر است که عدم قبول نامه کاریابی برای آزادی تعهد فرصت و یا رایگان نبودن بورسیه فرصت مطالعاتی به هنگام پرداخت ارز به دانش آموختگان در تعهدات فرصت مطالعاتی وجود نداشته است.
2- در ماده 51 دستورالعمل معترض عنه به حضور در کشور در مدت یک سال ذکر شده است که در ماده 51 دستورالعمل جامع ایفای تعهد آموزش رایگان به شماره 254407/و مورخ 2/11/1396 هیچ اشاره ای به آن نشده است. و اساسا این اصلاحیه شامل آن دسته از دانش آموختگانی که مشمول دستورالعمل قبلی بوده اند، نمی گردد و مطابق اصل 169 قانون اساسی و ماده 4 قانون مدنی هیچ قانون و دستورالعملی به جهت وجود حقوق مکتسبه افراد عطف به ماسبق نمی شود و نمی تواند حقوق مکتسبه ای را که به موجب قوانین سابق دارند از آنها ضایع کند. در رای شماره 380 مورخ 27/4/1369 هیات عمومی دیوان عدالت اداری نیز این امر مورد اشاره قرار گرفته است.
در پاسخ به شکایت مذکور، مدیر کل دفتر حقوقی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و مدیر کل دفترامور حقوقی، قراردادها و پاسخگویی به شکایات سازمان امور دانشجویی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری به موجب لوایح شماره 7700/75/07 مورخ 22/1/1400 و 108681/02/04 مورخ 26/12/1399 به طور خلاصه توضیح داده است که:
1- لغو تعهد آموزش رایگان و آزادسازی مدارک تحصیلی از جمله وظایف و صلاحیت های اصلی سازمان امور دانشجویان می‌باشد و دستورالعمل معترض عنه نیز به منظور شفاف سازی در این خصوص صادر گردیده است. براساس بند (ه-) ماده 20 قانون برنامه پنجم توسعه و مصوبه شورای عالی اداری به شماره 60128/200 مورخ 1/12/1389 مبنی بر تشکیل سازمان امور دانشجویی، معاونت دانشجویی وزارت علوم با عنوان سازمان امور دانشجویان از بدنه وزارت علوم منتزع گردید. و دارای شخصیت حقوقی و ساختار سازمانی مستقل می‌باشد. بنابراین طرح هرگونه دعوایی در رابطه با اقدامات این سازمان می‌بایست به طرفیت همان سازمان طرح گردد و طرح دعوا به طرفیت این وزارتخانه وجاهت قانونی ندارد.
2- شاکی در دادخواست خود برخلاف ماده 12 و بندهای (پ) و (ت) ماده 80 قانون تشکیلات و آیین دادرسی دیوان عدالت اداری مصوب 1392 بیان ننموده مصوبه مترض عنه با کدام یک از قوانین و مقررات در تعارض است.
3- با توجه به اینکه بخش ج-3 دستورالعمل جامع ایفای خدمت آموزش رایگان به شماره 254407/و مورخ 2/11/1396 وزارت علوم، تحقیقات و فناوری به موجب ابلاغیه شماره 77551/و مورخ 1/5/1399 وزارت مذکور اصلاح گردیده است، لذا طرح دعوای ابطال بخش ج دستورالعمل مذکور موضوعیت ندارد.
4- در خصوص ابطال بخش ج-3 دستورالعمل مذکور سابق بر این دادنامه شماره 2362 مورخ 14/8/1398 هیات عمومی دیوان عدالت اداری صادر گردیده بود که بعد از ابطال آن از دستورالعمل مذکور رفع ابهام و به دانشگاه ها ابلاغ گردید، لذا دانش آموختگان کماکان برای لغو تعهد خود موظف به رعایت مواعد قانونی مقرر در ماده 12 و تکالیف مندرج در ماده 11 آیین‌نامه اجرایی ماده 7 قانون تامین وسایل و امکانات تحصیل برای اطفال و نوجوانان ایرانی هستند. بنابراین دانشجویان از جمله خواهان جهت بهره مندی از مزایای دستورالعمل مورد اشاره باید ابتدا در سامانه سجاد ثبت نام کنند و در صورتی که شرایط بهره مندی از دستورالعمل را داشته باشند تعهد آموزش رایگان ایشان لغو خواهد شد.
5- با توجه به ماده 6 آیین‌نامه اجرایی شورای انقلاب فرهنگی مصوب 18/3/1359 تنها مدرک رسمی که به افراد داده می‌شود گواهی موقت فراغت از تحصیل است که دارای ارزش استخدامی است و براساس آن افراد می‌توانند نسبت به ادامه تحصیل یا اشتغال اقدام کنند. براساس مواد 10 الی 12 آیین‌نامه اجرایی مذکور فارغ التحصیلان با ارائه گواهی انجام و سابقه کار به شرط حضور در ایران می‌توانند لغو تعهد نمایند مگر اینکه متقاضی قصد ارائه مدرک به خارج از کشور را داشته باشد که نیاز به ارائه اصل دانشنامه و ریز نمرات رسمی خواهد بود. و در این حالت دستورالعمل راه پرداخت هزینه را پیش روی دانشجویان قرار داده است.
6- براساس ماده 11 آیین‌نامه اجرایی تبصره ماده 7 قانون تامین وسایل و امکانات تحصیل برای اطفال و نوجوانان ایرانی مصوب شورای عالی انقلاب فرهنگی اعلام اسامی دانش آموختگان به سازمان امور اداری و استخدامی و وزارت کار پایان کار نبوده بلکه فارغ التحصیلان باید مانند سایر داوطلبان استخدام در آزمون های استخدامی شرکت کنند یا از طریق مراجعه به ادارات کاریابی اراده خود را برای جستجوی کار ابراز کنند.
7- حذف مهلت های شش ماهه جهت ثبت نام در اداره کاریابی از دستورالعمل معترض عنه موجب مغایرت دستورالعمل با بند (الف) ماده 42 قانون مدیریت خدمات کشوری در خصوص رعایت حداقل و حداکثر شرایط سنی جهت ورود به خدمت می‌گردد و از لایل تعیین فرصت زمانی مذکور الزام متقاضیان به پیگیری امور فارغ التحصیلی و تعیین تکلیف زودتر وضعیت تعهد آموزش رایگان است. همچنین با حذف مهلت شش ماهه معیار و ملاک اثبات استنکاف مندرج در ماده 5 آیین‌نامه اجرایی تبصره ماده 7 قانون تامین وسایل و امکانات تحصیل برای اطفال و نوجوانان ایرانی مبهم می‌گردد. در حالی که وجود فرصت شش ماه برای ثبت نامه در اداره کاریابی و شش ماه برای انتظار در صف کاریابی در مواد 10 الی 12 آیین‌نامه مذکور و تبصره های ماده 50 دستورالعمل جامع لغو تعهد آموزش رایگان ملاک مناسبی برای تشخیص استنکاف و یا عدم استنکاف دانشجویان دانشجویان بهره مند از آموزش رایگان از انجام تعهدات ایشان است.
8- با توجه به متفاوت بودن ماهیت تعهد خدمت ناشی از فرصت تحقیقاتی یا تعهد آموزش رایگان و تذکر نهاد نظارتی دانشجویان طبق تعهد و تضمین محضری که سپرده اند موظفند پس از اتمام تحقیقات به کشور مراجعه و دو برابر مدت استفاده از فرصت مذکور را پس از فارغ التحصیلی مطابق ضوابط در داخل کشور خدمت نمایند
پرونده شماره ه- ع/9903165 و ه- ع/9903166 مبنی بردرخواست ابطال ماده 51 و تبصره 1 ماده 55 دستورالعمل شماره 77551/9 مورخ 31/4/1399 سازمان امور دانشجویان موضوع اصلاحیه بند 3-2 ماده 3 و بخش ج-3 دستورالعمل جامع ایفای خدمت آموزش رایگان به شماره 254407/و مورخ 2/11/1396 در جلسه مورخ 14/6/1400 هیات تخصصی فرهنگی، آموزشی و پزشکی مورد رسیدگی قرارگرفت و اعضای محترم هیات به اتفاق به شرح ذیل مبادرت به صدور رای نمودند:
رای هیات تخصصی فرهنگی، آموزشی و پزشکی
الف) ماده 51 دستورالعمل معترض عنه:
اولا براساس ماده 7 قانون تامین وسایل و امکانات تحصیل اطفال و جوانان ایرانی مصوب 26/7/1358 «دانشجویان و هنرجویانی که بخواهند از آموزش رایگان در دانشگاه‌ها و موسسات آموزش عالی داخل کشور استفاده نمایند مکلفند برابر‌مدتی که از تحصیل رایگان استفاده کرده‌اند در ایران خدمت نمایند. در صورت استنکاف از انجام تمام یا قسمتی از خدمت مذکور باید هزینه تحصیلات رایگان را تمام یا به تناسب مدتی که خدمت نکرده‌اند به دولت بپردازند....»
ثانیا براساس ماده 12 آیین‌نامه اجرایی تبصره ماده 7 قانون تامین وسایل و امکانات تحصیل اطفال و جوانان ایرانی مصوب 12/3/1359 «چنانچه ظرف 6 ماه پس از فراغت از تحصیل دانش‌آموختگان بهره‌مند از تحصیلات رایگان امکان اشتغال برای آنان از طریق شرکت در امتحانات و مسابقات استخدامی موضوع ماده 11 این آیین‌نامه و تبصره 1 آن بنا به گواهی سازمان امور اداری و استخدامی کشور فراهم نگردد، فهرست اسامی و مشخصات آنان جهت اشتغال در بخش غیر دولتی از طرف سازمان امور اداری و استخدامی کشور به وزارت کار و امور اجتماعی ارسال می‌گردد چنانچه پس از 6 ماه وزارت کار و امور اجتماعی نیز عدم امکان کاریابی برای دانش‌آموختگان را در بخش غیردولتی به وزارت فرهنگ و آموزش عالی، اعلام نماید تعهد خدمت این گونه دانش‌آموختگان لغو شده اعلام می‌گردد.»
بنابه مراتب مذکور مفاد ماده 51 دستورالعمل معترض عنه در راستای اجرای ماده 7 قانون تامین وسایل و امکانات تحصیل اطفال و جوانان ایرانی مصوب 26/7/1358 و ماده 12 آیین‌نامه اجرایی قانون مذکور صادر گردیده و متضمن حکمی فراتر از قوانین و مقررات مذکور نمی‌باشد.
ب) تبصره 1 ماده 55 دستورالعمل معترض عنه:
براساس بند 7 ماده 4 شیوه نامه اجرایی فرصت تحقیقاتی کوتاه مدت در داخل و خارج کشور به شماره 53618/4 مورخ 1/6/1394 «با توجه به متفاوت بودن ماهیت تعهد خدمت ناشی از فرصت با تعهد آموزش رایگان، دانشجویان بهره‌مند از تسهیلات فرصت موظفند پس از تسویه حساب طبق مفاد سند محضری سپرده شده، به میزان دو برابر مدت استفاده از تسهیلات مذکور را در قالب یکی از خدمات: الف- فعالیت آموزشی و پژوهشی در دانشگاه با تایید مقام مجاز ب- انجام خدمات دولتی با تایید مقام مسئول و ج- انجام خدمات غیردولتی با ارائه گواهی کار از کارفرما و تاییدیه بیمه متناظر با آن، در داخل کشور خدمت نمایند و جهت لغو تعهد، تاییدیه آن را ارائه نمایند. در غیر این صورت وفق سند تعهد ماخوذه و مطابق قوانین و مقررات حاکم، اقدام قانونی خواهد شد.»، لذا دانشجویانی بهره‌مند از تسهیلات فرصت مطالعاتی علاوه بر تعهد آموزش رایگان دارای تعهد خدمت ناشی از فرصت مطالعاتی نیز می‌باشند که می‌بایست در جهت استیفای آن نیز اقدام نمایند و مفاد تبصره 1 ماده 55 دستورالعمل معترض عنه نیز همین امر را بیان داشته و متضمن حکمی برخلاف قوانین و مقررات نمی‌باشد.
بنابه مراتب مذکور ماده 51 و تبصره 1 ماده 55 دستورالعمل معترض عنه مغایر قوانین و مقررات مذکور و خارج از حدود اختیارات مقام صادرکننده آن نبوده و قابل ابطال نمی‌باشند. این رای به استناد بند (ب) ماده 84 قانون تشکیلات و آیین دادرسی دیوان عدالت اداری مصوب 1392 ظرف مهلت بیست روز از تاریخ صدور از جانب رییس محترم دیوان عدالت اداری یا 10 نفر از قضات محترم دیوان عدالت اداری قابل اعتراض است.
غلامرضا مولابیگی
رئیس هیات تخصصی فرهنگی، آموزشی و پزشکی
دیوان عدالت اداری