صورتجلسه نشست قضایی
تاریخ برگزاری: 1385/11/05
برگزار شده توسط: استان آذربایجان غربی/ شهر ارومیه
موضوع
انحلال ازدواج موقت در صورتی که دوام زوجیت، موجب عسر و حرج زوجه باشد
پرسش
چنان‌چه زوج در عقد منقطعه زندگی را ترک کند یا مثلاً سوءرفتار داشته باشد و زوجه نیز دچار عسر و حرج شود چگونه می‌توان اقامه دعوا کرد؟ خواسته‌ی دعوای مطروحه چه باید باشد؟
نظر هیئت عالی
مطابق ماده 1130 قانون مدنی، در صورتی‌که دوام زوجیت، موجب عسر و حرج زوجه باشد، می‌تواند به حاکم شرع مراجعه و تقاضای طلاق کند. حکم ماده مزبور به طور اطلاق ناظر به دوام زوجیت اعم از نکاح دائم یا نکاح منقطعه در طول مدت است و زوجه در عقد نکاح غیردائم، چنان‌چه مواجه با عسر و حرج باشد، می‌تواند به حاکم شرع مراجعه و تقاضای اجبار زوج را به بذل مدت و انحلال زوجیت کند. چنان‌چه عسر و حرج زوجه در نکاح منقطعه در محکمه ثابت شود دادگاه با تنقیح مناط و وحدت ملاک از ماده مرقوم، زوج را اجبار به بذل بقیه مدت نموده و حکم به انحلال زوجیت صادر می‌کند.
نظر اکثریت
(الف) - احکام قواعد ثانویه همچون عسر و حرج، ضرر، اضطرار و اجبار، حاکم بر همه احکام اولیه بوده و استثنایی بر آن وارد نیست، مگر اینکه طبیعت حکم حرجی باشد مانند جهاد فی‌سبیل‌الله.
(ب) - تنقیح مناط عبارت است از حدس قطعی و کشف استنباط یقینی ملاک حقیقی حکم و الغای خصوصیت از مورد و حمل، قید، وصف و شرط مذکور در آن بر غالب یا توضیح و یا تمثیل.
به بیان دیگر وجود تفاوت یا تشابه میان اصل و فرع اجنبی از تنقیح مناط بوده و عبارت آخر قیاس مستنبط‌العله می‌باشد که محکوم به بطلان است.
(ج) - نزاع ما موضوعی و صغروی و بر سر امکان و تصور عسر و حرج در عقد انقطاعی نیست بلکه نزاع حکمی و کبروی و اعطای پاسخ قانونی بر فرض وجود عسر و حرج است.
(د) - ملاک تشخیص عسر و حرج در هر مورد عرف است که با در نظر گرفتن وضعیت روحی، اخلاقی و اجتماعی و همچنین وضعیت محیط از حیث زمان و مکان آن را تعیین می‌کند.
(ه) - فقها و مراجع عظام تقلید در خصوص موضوع، حسب استثنا انجام شده، اختلاف دارند و اکثریت ایشان معتقد به بذل مدت توسط حاکم شرع بر فرض اثبات عسر و حرج هستند.
(و) - اداره حقوقی دادگستری به شرح نظر شماره 4140/7 - 1364/2/27 اظهار داشته است: «چنان‌چه در مواردی زوجه با عسر و حرج روبرو شود و این موضوع برای دادگاه ثابت شود در این مدت می‌تواند از ملاک ماده (1130) قانون مدنی تنقیح مناط کرده و حکم به اجبار زوج به بذل بقیه مدت متعه و در صورت مسیر نشدن این امر حکم به انحلال زوجیت صادر کند».
نظر اقلیت
اولاً: در نکاح انقطاعی فرض عسر و حرج متصور نیست.
ثانیاً: امکان تنقیح مناط از نکاح دائم نیز به لحاظ وجود تفاوت زیاد میان اصل و فرع فراهم نیست.