تفاوت مجازات تبعید با اقامت اجباری

صورتجلسه نشست قضایی
تاریخ برگزاری: 1397/10/20
برگزار شده توسط: استان مازندران/ شهر محمود آباد

موضوع

تفاوت مجازات تبعید با اقامت اجباری

پرسش

آیا مجازات اقامت اجباری از نظر شرایط و آثار حقوقی مشابه با مجازات تبعید است ؟

نظر هیئت عالی

غیر از مواردی که در نظریه اکثریت آمده، مطلب مرقوم در ماده 284 قانون مجازات اسلامی تبعید به عنوان حد در محاربه مفروض بر عدم توبه محارب همچنان در تبعید باقی می ماند و مدت بازداشت متهم به سبب عدم معرفی کفیل یا وثیقه یا بازداشت موقت در مدت تبعید قابل احتساب نیست.

نظر اکثریت

تمام شرایط و آثار حقوقی مجازات تبعید را نمی‌توان به اقامت اجباری، تسری داد. مهمترین استدلالهای این گروه از همکاران بدین شرح است:
1- اگرچه ماهیت اقامت اجباری و عناصر آن تا حد زیادی با مجازات تبعید مشابه است اما میان این دو مجازات تفاوت وجود دارد. حداقل در شرایط شکلی، میان این دو مجازات تفاوت وجود دارد. نخستین تفاوت در شدت مجازات است. یعنی مجازات تبعید نسبت به اقامت اجباری از شدت بیشتری برخوردار است و شخص تبعید شده از آزادی عمل کمتری برخوردار می‌باشد. به عنوان مثال، ماده 14 قانون مجازات عمومی (1304) بیان می داشت: محکومین به تبعید باید تحت‌الحفظ به جایی که محکمه معین می‌کند اعزام شده و در آن جا تحت نظر بمانند در صورت تبعید به خارج از ‌مملکت محکوم‌علیه را باید تحت‌الحفظ تا سرحد برده و از مملکت اخراج شود. اما همین قانون در ماده 16 در خصوص مجازات اجباری بیان می دارد: محکومان به این دو مجازات بدون ‌مستحفظ به نقطه‌ای که ممنوع از اقامت در آن جای نیستند یا مجبور به اقامت در آن جا می‌باشند رفته و در آنجا تحت نظر نخواهند بود. همانطورکه مشاهده می‌شود، تبعید از شدت بیشتری برخوردار است. و یا آنکه ماده 523 قانون آیین دادرسی کیفری(1392) بیان می دارد: «اطفال تا سن دو سال تمام را نباید از مادری که محکوم به حبس یا تبعید شده است جدا کرد، مگر آنکه مصلحت طفل اقتضاء کند. در این صورت کودک به پدر و در صورت فقدان یا عدم صلاحیت وی به ترتیب به جد پدری یا وصی آنها و یا نزدیکان وی با رعایت مراتب ارث و در صورت فقدان یا عدم صلاحیت آنان، به موسسات ذی‌صلاح سپرده می‌شود.» در حالی که در مورد اقامت اجباری چنین چیزی پیش بینی نشده است. اگر اقامت اجباری را همانند تبعید در نظر بگیریم، شدت مجازات تبعید را به آن تسری داده ایم و این به زیان محکوم علیه و مخالف با اصل تفسیر مضیق قوانین کیفری خواهد بود.
2- ریشه و مبنای این دو مجازات نیز مانع از آن است که شرایط و آثار حقوقی مشابهی بر آنها بار شود؛ زیرا تبعید ریشه در فقه اسلامی دارد اما مجازات اقامت اجباری سابقه فقهی ندارد؛ بلکه مبتنی بر نظام حقوقی معاصر ایران است که با قانون مجازات عمومی (1304)، وارد ادبیات حقوقی ایران شده است. این موضوع امروزه در بین قضات و حقوقدانان ایران پذیرفته شده است که قوانینی که ریشه شرعی دارند نسبت به قوانین تعزیری ریشه و ثبات بیشتری دارند؛ زیرا قوانین تعزیری که محصول اراده مقنن ایرانی است ممکن است در اثر شرایط زمان، بعد از مدتی از قوانین حذف شوند و دیگر نباشند؛ اما در مورد جرایم حدی این گونه نیست. این موضوع یعنی تفاوت در ریشه های این مجازاتها همانند تفاوت میان دیات و تعزیرات، تفاوت میان حدود و تعزیرات در شرایط، احکام، تفسیر و بسیاری دیگر از مسایل مربوط به جرایمی که ریشه در فقه دارند و آنهایی که چنین سابقه ای ندارند تاثیرگذار است.
3- مجازات تبعید در برخی موارد مجازات حدی و در برخی موارد مجازات تعزیری است. به عنوان مثال در مورد زنا (مواد 199و 299 قانون مجازات اسلامی مصوب 1392)، قوادی (ماده 243 قانون مجازات اسلامی 1392) و محاربه (مواد 282، 284 و 285 قانون مجازات اسلامی 1392) این مجازات با عنوان تبعید یا نفی بلد، تعیین شده است. در مواردی که در شرع، تبعید به‌عنوان مجازات پیش‌بینی شده باشد، کیفری حدی است؛ در حالیکه مجازات اقامت اجباری، یک مجازات تعزیری است؛ از نظر حقوقی این موضوع منطقی نیست که شرایط و احکام یک جرم حدی را بر یک جرم تعزیری بار نماییم.
4- تفاوت دیگری که میان آنها وجود دارد از جهت اجرای مجازات است. محل اجرای مجازات تبعید لزوما خارج از حوزه قضایی دادگاه صادرکننده حکم است اما اقامت اجباری می‌تواند در حوزه قضایی دادگاه صادرکننده حکم باشد. این موضوع از آیین‌نامه نحوه اجرای مجازات‌های تکمیلی موضوع ماده 23 قانون مجازات اسلامی (1392)، قابل استنباط است. به موجب ماده 2 این آیین نامه (مصوب 1393/11/26 رییس قوه قضاییه)، «در صورتی که محل اقامت اجباری، محلی غیر از حوزه قضایی مرجع مجری حکم باشد، قاضی اجرای احکام از طریق اعطای نیابت قضایی که مشتمل بر مشخصات محکوم علیه، مدت اقامت اجباری و دستورات دادگاه است، از مرجع مجری نیابت اجرای حکم را تقاضا می‌کند.» مفهوم مخالف قسمت نخست این ماده آن است که محل اقامت اجباری می‌تواند داخل حوزه قضایی قاضی صادرکننده حکم باشد. همچنین مجازات تبعید یا نفی بلد برای زنان اعمال نمی شود زیرا مصلحت آنان اقتضا می کند که به مکانی دور از خانواده خود تبعید نشوند تا در معرض انحراف اخلاقی قرار گیرند.
5- این دو مجازات از نظر ماهیت و نحوه اجرا با توجه به نوع متهمان نیز با هم تفاوت دارند. تبعید یا نفی بلد به عنوان مجازات محدودکننده آزادی در قوانین ایران به‌عنوان مجازات اصلی برخی جرایم است اما جرم اقامت اجباری در محل معین در بیشتر موارد، یک مجازات تکمیلی است. همچنانکه ماده 23 قانون مجازات اسلامی (1392) بیان می‌دارد: «دادگاه میتواند فردی را که به حد، قصاص یا مجازات تعزیری از درجه شش تا درجه یک محکوم کرده است با رعایت شرایط مقرر در این قانون، متناسب با جرم ارتکابی و خصوصیات وی به یک یا چند مجازات از مجازاتهای تکمیلی زیر محکوم نماید: الف- اقامت اجباری در محل معین؛ ب- منع از اقامت در محل یا محل‌های معین؛ پ- منع از اشتغال به شغل، حرفه یا کار معین؛ ت- انفصال از خدمات دولتی و عمومی؛ ث- منع از رانندگی با وسایل نقلیه موتوری و یا تصدی وسایل موتوری؛ ج- منع از داشتن دسته چک ویا اصدار اسناد تجارتی؛ چ- منع از حمل سلاح؛ ح- منع از خروج اتباع ایران از کشور؛ خ- اخراج بیگانگان از کشور؛ د- الزام به خدمات عمومی؛ ذ- منع از عضویت در احزاب، گروهها و دستجات سیاسی یا اجتماعی؛ ر- توقیف وسایل ارتکاب جرم یا رسانه یا موسسه دخیل در ارتکاب جرم؛ ز- الزام به یادگیری حرفه، شغل یا کار معین؛ ژ- الزام به تحصیل و س- انتشار حکم محکومیت قطعی.» همانطورکه مشاهده می‌شود این ماده در مقام بیان، مجازات‌های تکمیلی است نامی از تبعید نیاورده است؛ در حالی که مجازات اقامت اجباری را یک مجازات تکمیلی دانسته است.

نظر اقلیت

شرایط و آثار حقوقی مجازات تبعید و اقامت اجباری، در بیشتر موارد یکسان است. مهمترین استدلال های این گروه از همکاران بدین شرح است:
1- تفکیک دقیق میان این دو مجازات از نظر شرایط و احکام، آثار حقوقی و فایده عملی چندانی ندارد؛ زیرا هر دو از نظر ماهیت و شیوه اجرا یکسان هستند؛ یعنی دور کردن شخص از محل وقوع جرم یا سکونت خود. در عمل نیز در موقع اجرا، محدودیتهای مقرر در تبعید در اقامت اجباری نیز وجود دارد.
2- در بسیاری از قوانین ایران، این دو مجازات در کنار یکدیگر بیان شده و قواعد اجرای آنها به طور یکسان آمده است؛ به عنوان مثال، ماده 545 قانون آیین دادرسی کیفری، مقرر می دارد: «شخصی که به تبعید یا اقامت اجباری محکوم شده است، به دادسرای محل اجرای حکم اعزام می‌شود.» ماده 547 نیز این دو مجازات در کنار هم آمده اند.