صورتجلسه نشست قضایی
تاریخ برگزاری: 1380/09/25
برگزار شده توسط: استان خراسان رضوی/ شهر مشهد
موضوع
مصداق شرط نفقه در عقد منقطع و تبعات تخلف از این شرط
پرسش
آیا در نکاح موقت، زوجه حق دارد در موردی‌که ادامه زوجیت موجب عسر و حرج او می‌شود، جهت انحلال نکاح موقت الزام شوهر را به بذل مدت از دادگاه بخواهد؟ اگر ضمن‌عقد منقطع شرط نفقه شده باشد در صورت عدم تأدیه نفقه از ناحیه زوج و تحقق تخلف از شرط، آیا زوجه می‌تواند تقاضای انحلال نکاح را بکند؟ و اصولاً در صورت مثبت بودن پاسخ نحوه اجرای حکم چگونه خواهد بود؟
نظر هیئت عالی
در مورد سوال مطروحه، در جایی‌که در عقد دائم زوجه حق دارد که به علت عسر و حرج و اثبات آن از محکمه تقاضای طلاق کند در عقد منقطع (نکاح موقت) به طریق اولیٰ می‌تواند در موردی‌که ادامه زوجیت موجب عسر و حرج او می‌شود الزام شوهر را به بذل مدت از دادگاه درخواست کند و در این مورد فرقی بین عقد دائم و منقطع نیست و اصل موضوع، زوجه است نه مدت عقد.
در مورد فرض دوم سوال که اگر ضمن عقد منقطع شرط نفقه شده باشد در صورت عدم تأدیه نفقه از ناحیه زوج و تحقق تخلف از شرط، آیا زوجه می‌تواند تقاضای انحلال نکاح را بنماید و اصولاً در صورت پاسخ مثبت، نحوه اجرای حکم چگونه خواهد بود. در فرض اخیرالذکر نیز زوجه در صورت عدم تأدیه نفقه و تحقق تخلف شرط می‌تواند تقاضای انحلال نکاح را بکند همان‌طوری که در عقد دائم عدم پرداخت نفقه از جانب شوهر علاوه‌بر این‌که جرم محسوب و برای آن مجازات تعیین شده چنان‌چه الزام زوج به پرداخت نفقه معتبر باشد که در این‌صورت ادامه زوجیت موجب عسر و حرج زوجه خواهد بود و زوجه می‌تواند تقاضای طلاق کند. در عقد منقطع نیز چنان‌چه خلاف شرط تحقق یابد زوجه به‌لحاظ عدم پرداخت نفقه و تخلف شرط می‌تواند از طریق محکمه درخواست فسخ نکاح یا الزام شوهر به بذل مدت کند و نحوه اجرا نظیر سایر احکام لازم‌الاجرای دادگاه‌ها خواهد بود.
نظر اکثریت
در صورتی‌که ادامه زوجیت در عقد منقطع موجب عسر و حرج شود، به دلایل زیر می‌توان حکم به الزام شوهر به بذل مدت داد:
1. طلاق و بذل مدت، هر دو ایقاع است. بنا به قاعده عسر و حرج و اصل چهلم قانون اساسی در هر دو حال چه شرط نفقه شده باشد و چه نشده باشد اگر زوج از پرداخت نفقه امتناع بکند می‌توان با استناد به قاعده عسر و حرج، زوج را ملزم به بذل مدت و سپس حکم به انحلال نکاح صادر کرد. این حکم جنبه اعلامی دارد و از آن‌جا که عقد با سند رسمی واقع شده باشد؛ چون سند بعد از انحلال عقد باطل می‌شود در این حالت جنبه اجرایی دارد.
2. دلایل عسر و حرج قاعده لاحرج و لاضرر است. هم در قرآن و هم در سنت داریم لاضرر و لاضرار فی‌الاسلام. لازم نیست با تنقیح مناط از مقررات طلاق دائم حکم صادر کرد چه با قاعده لاضرر یا لاحرج می‌شود حکم به انحلال نکاح موقت صادر کرد اما اگر شرط نفقه شده باشد و زوج از پرداخت آن امتناع کرده و به جهت این امتناع عسر و حرج برای زوجه به وجود آمد می‌توان حکم به بذل مدت داد. ولی اگر زوجه از تمکن مالی برخوردار است، بر فرض هم که زوج از پرداخت نفقه امتناع کند این امر مصداق عسر و حرج نیست.
نحوه اجرا: اگر زوج بذل مدت نکند یا فعل مشروطٌ‌علیه را انجام ندهد مطابق ماده 239 قانون مدنی عمل می‌شود یا دادگاه به ولایت از ممتنع مابقی مدت را بذل می‌کند مثل طلاق که در عقد دائم انجام می‌شود.
3. اکثر قضات محترم به فتوای حضرت آیه الله فاضل لنکرانی در مسئله 1261 استناد جسته‌اند و اعلام داشته‌اند که در این جهت، فرقی بین ازدواج دائم و موقت نیست و چنان‌چه عسر و حرج، غیرقابل تحمل احراز شود و زوج حاضر به بذل مدت نباشد یا غایب باشد، حاکم شرع می‌تواند اقدام کند.
نظر اقلیت
در صورتی‌که ادامه زوجیت موجب عسر و حرج شود به جهات ذیل نمی‌توان حکم به بذل مدت داد:
1. بین طلاق در عقد دائم و بذل مدت در نکاح منقطع تفاوت زیادی است با این وصف اگر در عقد منقطع شرط شده باشد مسئله تابع شرط است و چنان‌چه شرط نشده باشد اگر زوجه در عسر و حرج هم قرار گیرد نمی‌تواند الزام شوهر را به بذل مدت بخواهد.
2. عقد موقت تابع شرایط بین طرفین است. در فرض سوال عسر و حرج مفهوم ندارد؛ ولی اگر مثلاً مرد بیماری صعب‌العلاج یا ایدز دارد که این امر موجب عسر و حرج زوجه می‌گردد، زوجه می‌تواند تمکین نکند تا مدت سپری شود. فقط در عقد منقطع طولانی مدت است که می‌توان حکم اجبار زوج را به بذل مدت صادر نمود.
3. عقد منقطع مثل عقد بیع است. زن برای رسیدن به مهر و مرد برای رسیدن به بضع، شرط هرچه بشود برقرار است. اگر ادامه زوجیت قابل تحمل بود زوجه تحمل کند والّا اگر عسر و حرج به وجود آمد زوجه نباید برای جلوگیری از ضرر خود به زوج ضرر برساند؛ بلکه باید مَهر مدت بذل شده را مسترد دارد و بذل مدت انجام شود.